Dziedziczenie ustawowe jest najbardziej powszechnym sposobem dziedziczenia w Polsce. Dzieje się tak ponieważ sporządzanie testamentu nie jest u nas powszechne. Spadkodawca może jednak rozporządzić swoim majątkiem jeszcze za życia, spisując właśnie testament, w którym to powoła konkretne osoby do spadku po sobie. Jednak, w przypadku, gdy takiego testamentu nie sporządzono, będzie miało miejsce właśnie dziedziczenie ustawowe tj. na podstawie ustawy – kodeks cywilny. Co istotne, według ustawy można dziedziczyć zarówno część spadku, jak i jego całość.
Kolejność dziedziczenia ustawowego
Polskie przepisy cywilne wyróżniają sześć grup spadkobierców ustawowych, uzależniając pierwszeństwo dziedziczenia od bliskości więzów spadkobierców ze spadkodawcą. I tak, grupy te prezentują się następująco:
- I GRUPA- Małżonek i dzieci spadkodawcy, natomiast jeżeli dziecko zmarło przed otwarciem spadku to dziedziczyć będą jego dzieci,
- II GRUPA- Małżonek oraz rodzice spadkodawcy- jeśli spadkodawca nie posiadał małżonka w momencie śmierci, to jego rodzice będą jedynymi spadkobiercami,
- III GRUPA- Małżonek oraz rodzeństwo spadkodawcy oraz zstępni (dzieci rodzeństwa)
- IV GRUPA- Dziadkowie spadkodawcy
- V GRUPA- Pasierbowie i pasierbice- czyli dzieci współmałżonka spadkodawcy
- VI GRUPA- Gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarb Państwa, jeśli nie da się ustalić miejsca ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub gdy zamieszkiwał on za granicą
Zaznaczenia wymaga, iż każda z wyżej wymienionych grup dochodzi do dziedziczenia tylko wtedy, gdy nie ma osób uprawnionych do dziedziczenia z grupy przed nią.
Dziedziczenie ustawowe a testament
W przypadku gdy spadkodawca pozostawił po sobie testament, to dokument ten będzie miał pierwszeństwo nad przepisami kodeksu cywilnego odnośnie dziedziczenia. W testamencie spadkodawca może zmienić kolejność dziedziczenia w odróżnieniu od dziedziczenia ustawowego. Oczywiście testament jako pismo winno spełniać szereg wymogów, więc warto go sporządzić notarialnie lub wcześniej zasięgnąć porady doświadczonego adwokata w tej materii. Co ważne, spadkodawca w testamencie może powołać do dziedziczenia kogo chce- wedle swej woli, mogą to być też osoby całkowicie z nim niespokrewnione lub nawet obce. W takim przypadku, osoby, które bez testamentu dziedziczyłyby ustawowo mają prawo do wystąpienia do sądu o zapłatę zachowku.
Dziedziczenie ustawowe przez małżonka i dzieci – ile dziedziczy żona/mąż oraz dzieci?
Jak podano wyżej, małżonek może dziedziczyć aż z trzech grup jako spadkobierca ustawowy, albo samodzielnie, albo wraz z dziećmi, albo wraz z rodzicami i rodzicami spadkodawcy. Najczęściej mamy do czynienia z sytuacją, gdy małżonek dziedziczy razem z dziećmi, w takim wypadku należeć im się będą równe części z majątku. Jednak, udział należny małżonkowi nie może być mniejszy niż ¼ całego spadku (będzie to dotyczyło sytuacji, gdy spadkodawca posiadał co najmniej 4 dzieci).
W sytuacji, gdy małżonek będzie dziedziczył wraz z rodzicami spadkodawcy lub z jednym z rodziców i z rodzeństwem, to małżonek powinien otrzymać połowę spadku. Co istotne, w sytuacji, gdy zmarły w chwili śmierci nie posiadał rodzeństwa, rodziców i zstępnych rodzeństwa (najczęściej ich dzieci) to małżonek otrzyma całość spadku.
Przykłady:
Zmarł Jan Nowak, który miał jedno dziecko i żonę. Kto odziedziczy spadek? Zarówno dziecko, jak i żona odziedziczą po ½ spadku.
Zmarła Janina Kostrzewa, która miała męża i czworo dzieci. W takiej sytuacji, spadek będzie trzeba rozdzielić między pięć osób. Jako, że żona ustawowo musi odziedziczyć minimalnie ¼ spadku, to pozostałą część spadku dzieci odziedziczą w częściach równych.
Dziedziczenie ustawowe przez dzieci przysposobione (adoptowane)
Dzieci przysposobione traktowane są na równi z dziećmi biologicznymi spadkodawcy. Jednak ich dziedziczenie będzie zależało od tego, czy przysposobienie zostało orzeczone pełne czy niepełne. W sytuacji, gdy mamy do czynienia z przysposobieniem pełnym, dziecko dziedziczy po rodzicu, który go przysposobił i jego krewnych tak, jakby był jego biologicznym dzieckiem. Tak samo, rodzic przysposabiający dziedziczy po dziecku, które adoptował oraz po jego zstępnych. Natomiast, gdy doszło do przysposobienia niepełnego:
- przysposobiony dziedziczy w takim samym udziale jak jego dzieci, a zstępni przysposobionego dziedziczą po przysposabiającym na tych samych zasadach,
- przysposobiony i jego zstępni nie dziedziczą po członkach rodziny przysposabiającego, a krewni ci nie dziedziczą po przysposobionym i jego zstępnych,
- rodzice przysposobionego nie dziedziczą po przysposobionym, a w ich miejsce dziedziczy po przysposobionym przysposabiający.
Dziedziczenie po zmarłym małżonku w czasie trwania rozwodu lub separacji
Bez wątpienia, po orzeczeniu rozwodu, były małżonek nie będzie dziedziczyć po żonie lub mężu. Jednak co w sytuacji, gdy formalnie małżonkowie byli jeszcze małżeństwem, a toczyła się sprawa o rozwód, a jeden z nich zmarł? Wtedy formalnie dziedziczyć na podstawie będzie drugi z małżonków, a postępowanie rozwodowe lub o separację zostanie umorzone. Jeśli któryś ze spadkobierców ustawowych uzna, iż ze względu na powody moralne, małżonek taki nie powinien dziedziczyć, może złożyć pozew o wyłączenie małżonka od dziedziczenia. Muszą być do tego spełnione dwie przesłanki:
- Małżonek- spadkodawca wystąpił o rozwód lub o separację z wyłącznej winy drugiego z małżonków, który pozostaje przy życiu, będzie to miało zastosowanie też, gdy małżonek wyrazi taką wolę w odpowiedzi na pozew o rozwód, nie musi on być inicjatorem postępowania.
- Śmierć małżonka- spadkodawcy nastąpiła w czasie trwania postępowania o rozwód lub separację- chodzi tu o to, by pozew o rozwód lub o separację został złożone jeszcze za życia zmarłego później małżonka i by nie został cofnięty. Tu należy uważać na braki formalne, bowiem, gdy sąd wezwie do uzupełnienia braków formalnych pozwu, a później go zwróci, to istnieje taka sytuacja, jakby powód w ogóle nie złożył pozwu, więc nie będzie możliwości wyłączenia drugiego małżonka od dziedziczenia.
Co ważne, termin na złożenie pozwu o wyłączenie małżonka od dziedziczenia musi być złożony w ciągu 6 miesięcy od momentu, gdy dany spadkobierca dowiedział się o śmierci małżonka-spadkodawcy.
Mając na uwadze powyższe, należy stwierdzić, iż wystąpienie przesłanek do orzeczenia rozwodu tj. trwały i zupełny rozkład pożycia małżeńskiego, czyli tzw. separacja faktyczna nie jest sama w sobie podstawą do wyłączenia małżonka od dziedziczenia. Małżonek, który pozostaje w separacji orzeczonej orzeczeniem sądu nie dziedziczy z ustawy, ale może dziedziczyć na podstawie testamentu. Natomiast, gdy zmarły małżonek wystąpił o orzeczenie separacji z winy małżonka przed śmiercią spadkodawcy, a żądanie jest uzasadnione to sąd może wyłączyć tego małżonka od dziedziczenia.
Dziedziczenie ustawowe przez rodziców i rodzeństwo zmarłego
Rodzice zmarłego będą mogli dziedziczyć tylko wtedy, gdy zmarły w momencie śmierci nie posiadał dzieci, ani dalszych zstępnych np. wnuków. Wtedy rodzice będą dziedziczyć wraz z żoną lub mężem zmarłego- o ile taki jest. W sytuacji, gdy jedno z rodziców nie dożyło śmierci zmarłego syna lub córki, to wtedy w miejsce tego rodzica dziedziczyć będzie rodzeństwo zmarłego.
Przykład:
Zmarł Henryk Kręcioł, który w momencie śmierci posiadał żonę i matkę oraz siostrę, nie miał dzieci, a ojciec zmarł 10 lat przed jego śmiercią. Kto będzie dziedziczył po panu Henryku? ½ spadku odziedziczy żona pana Henryka, a w sytuacji, gdyby żyli jego oboje rodzice to dziedziczyliby oni po ¼ spadku. Jako, że ojciec pana Henryka nie żyje, to matka odziedziczy swój udział, a w miejsce ojca dziedziczyć ¼ będzie jego siostra.
Dziedziczenie ustawowe przez dziadków
W sytuacji, gdy zmarły nie posiadał w momencie śmierci ani małżonka, ani zstępnych, ani rodziców, czy rodzeństwa i ich zstępnych to dziedziczyć będą jego dziadkowie. Dziedziczyć oni będą w częściach równych tj. po ½ majątku. Przepis ten wydaje się na pierwszy rzut oka niepotrzebny, bowiem bardzo zdarza się, by wnuk zmarł przed swoimi dziadkami i by nie miał wszystkich osób wymienionych w zdaniu pierwszym, jednak chodzi tu głównie o możliwość powołania do takiego spadku dalszych krewnych zmarłego m.in. jego kuzynów, którzy mogą dziedziczyć po dziadkach.
Dziedziczenie ustawowe przez pasierba lub pasierbicę
Pasierb lub pasierbica będzie dziedziczyć, gdy spadkodawca nie posiadał za życia małżonka, ani krewnych wymienionych wyżej w poszczególnych grupach. Jednak zstępni (dzieci, wnuki itd.) pasierba nie wchodzą w jego prawa do dziedziczenia w sytuacji, gdy on lub ona nie dożyje otwarcia spadku tj. śmierci spadkodawcy.
Dziedziczenie ustawowe przez gminę i Skarb Państwa
Gmina i Skarb Państwa dojdą do dziedziczenia tylko wtedy, gdy spadkodawca nie posiadał wszystkich osób wymienionych w grupach I-V. Zasadą jest, iż dziedziczy gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeśli nie można ustalić tego miejsca lub miejsce to było za granicą, dziedziczy wtedy Skarb Państwa jako spadkobierca ustawowy.
