W polskim ustawodawstwie dziedziczyć można albo na podstawie ustawy, jest to tzw. dziedziczenie ustawowe na podstawie przepisów kodeksu cywilnego albo na podstawie testamentu tj. dziedziczenie testamentowe. Co do zasady, gdy spadkodawca sporządzi za życia testament, to wyłącza wtedy dziedziczenie na podstawie ustawy, a dziedziczenie będzie odbywało się zgodnie z zapisami poczynionymi w testamencie. Jednak do takiej sytuacji nie dojdzie, gdy testament z punktu widzenia prawa będzie nieważny.
Nieważność testamentu – przesłanki
Art. 945 k.c. stanowi, iż testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
- w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli,
- pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu danej treści,
- pod wpływem groźby.
Nieważność testamentu – brak swobodnej i świadomej decyzji
Stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli będzie miał miejsce najczęściej w przypadku ciężkiej choroby zmarłego testatora (osoby sporządzającej testament), albo upośledzenia umysłowego, czy też choroby psychicznej lub innych zaburzeń psychicznych (może to także dotyczyć nadużywania używek jak np. alkoholu, czy narkotyków). Częstym przypadkiem jest też podważanie testamentu, który był sporządzony w ostatniej fazy ciężkiej choroby testatora np. w chorobie nowotworowej, gdy pacjent otrzymuje bardzo dużą ilość leków, powodujących m.in. brak świadomości, czy otumanienie.
W sprawie o unieważnienie testamentu to najczęściej biegły lub kilku biegłych z dziedzin medycznych, czy psychologicznych będzie oceniać, czy testator był w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji wyrażające się w sporządzonym testamencie. Biegli ci wydają najczęściej opinię na podstawie zgromadzonej dokumentacji medycznej zmarłego ewentualnie zeznań świadków, gdyż z oczywistych względów nie mogą przeprowadzić badania.
Nieważność testamentu – testament sporządzony pod wpływem błędu
Z przesłanką nieważności testamentu dot. pozostawania przez testatora w błędzie będziemy mieć do czynienia, gdy sporządzi on testament, pozostając pod wpływem nieprawdziwego wrażenia o rzeczywistym stanie faktycznym lub brakiem wiedzy o prawdziwym stanie faktycznym. Nie jest tu ważne kto wprowadził testatora w błąd, czy też to, czy pozostawał on w błędzie co do faktu, czy co do prawa. Jest tu jednak przesłanka, by błąd ten mógł rodzić przypuszczenie, iż gdyby testator nie pozostawał pod wpływem błędu to nie sporządziłby testamentu o danej treści.
Najczęściej sytuacje, w których można skorzystać z przesłanki pozostawania testatora pod wpływem błędu mogą dotyczyć np. tego, że testator myślał, że zapisuje swój majątek osobie, która pomogła mu w rozwiązaniu problemu życiowego, a w rzeczywistości była to inna osoba. Innym przykładem może być też błąd dot. prawa, czyli np. gdy testator pozbawia swojego zstępnego roszczenia o zachowek, mylnie sądząc, że wskazana przyczyna spełnia ustawową przesłankę wydziedziczenia. Błąd może też dotyczyć relacji rodzinnych, uczuciowych, innych faktycznych np. gdy testator zapisuje swój majątek osobie, która udaje, że jest ciężko chora, a w rzeczywistości jest w pełni sił witalnych.
Nieważność testamentu – testament sporządzony pod wpływem groźby
Groźba to niedopuszczana ingerencja w swobodę testowania spadkodawcy, która przekłada się na nieważność zapisów testamentu. Przepisy kodeksu cywilnego wskazują, iż groźba jest wadą oświadczenia woli- nie ma natomiast żadnych przesłanek, od których spełnienia zależy jej prawna doniosłość. Każdorazowo nieważność testamentu pod wpływem groźby będzie miała miejsce wtedy, gdy grożący obiecuje użycie środków powodujących dyskomfort, czy zagrożenie dla testatora. Nadto, groźba taka musi wywołać obawę testatora, że groźba zostanie spełniona. A także, groźba ta musi wpłynąć na sporządzenie testamentu o określonej treści.
Jako, że podważać testament można dopiero po śmierci testatora, to w praktyce ciężko jest wykazać przed sądem, że ktoś wpłynął na wolę testatora przez grożenie mu. Każdorazowo należy oceniać sprawę pod kątem ogółu okoliczności sprawy, sytuacji życiowej testatora i jego charakterystycznych cech i stylu bycia.
Nieważność testamentu a warunki formalne testamentu
Na uwadze należy mieć, iż większość osób myśli, iż sporządzenie testamentu jest łatwe i proste. Jednak jest to dość sformalizowany dokument wprowadzany do obrotu prawnego, więc musi zachowywać wiele warunków formalnych.
Bardzo ważna jest forma testamentu, jeśli chcemy sporządzić testament odręczny, to należy pamiętać, że w całości musi być on napisany pismem ręcznym, musi być podpisany i opatrzony datą. W innym wypadku będzie on nieważny w świetle prawa.
Częstym błędem jest też sporządzenie testamentu przez kilka osób np. wspólnie przez małżonków. Taki testament także będzie obarczony nieważnością, gdyż nie jest to dopuszczalne przez prawo polskie.
Najbezpieczniejszą opcją będzie przeważnie sporządzenie testamentu u notariusza, który zadba o to, by testament był ważny. Taki testament co do zasady jest też trudniej podważyć, niż w przypadku testamentu odręcznego lub ustnego.
Kiedy testament ustny jest nieważny?
Testament ustny jest rodzajem testamentu szczególnego. Bardzo ważne jest to, iż traci on moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niedochowanie formy testamentu zwykłego, chyba że testator zmarł przed upływem tego terminu. Testament ustny musi być sporządzony też przy świadkach. Świadek ten musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych, nie może być niemy lub niewidomy, nie może być niepiśmienny oraz nie może być prawomocnie skazany wyrokiem sądowym za składanie fałszywych zeznań. Co bardzo ważne, świadkiem nie może być też osoba, dla której w testamencie przyznano korzyści, a także małżonek tej osoby oraz jej krewni. W innym wypadku testament będzie nieważny.
Który testament jest ważny?
Może zdarzyć się taka sytuacja, gdy spadkodawca pozostawi dwa lub więcej testamentów. Wtedy można zastanawiać się, który z nich będzie miał moc prawną. Wtedy bardzo ważna będzie zamieszczona w każdym z testamentów data. Co do zasady, obowiązuje bowiem zasada, iż testament „najnowszy” jest ważny, więc zapisana data pozwoli na określenie, który z testamentów powstał najpóźniej. Jednak, gdy dwa testamenty nie są sprzeczne i oba testamenty będą dotyczyć czegoś innego i nie wykluczają się wzajemnie to oba testamenty będą ważne. Chodzi o sytuację, gdy np. w jednym testamencie dla osoby X spadkodawca zapisuje kwotę 100 tys. złotych stanowiących jego oszczędności, a w drugim dla osoby Y zapisuje należące do niego mieszkanie, to oba testamenty będą ważne. Jednak, gdy są one wykluczające się, to ważny będzie tylko drugi z testamentów, a pozostały majątek w takim przypadku dziedziczony byłby ustawowo.
