Celem instytucji zachowku jest zabezpieczenie sytuacji majątkowej członków rodziny spadkodawcy, gdy ten pominie ich w treści testamentu, lub jeszcze za życia poczynił darowizny, które uszczupliły wartość pozostawionego przez niego spadku. W niektórych przypadkach regulowanych przez przepisy prawa spadkowego uprawnienie to może jednak zostać wyłączone. Jedną z instytucji, które to umożliwiają jest wydziedziczenie.
Testament bez zachowku
W pierwszej kolejności należy wspomnieć, iż wśród osób uprawnionych do zachowku znajdują się zstępni (dzieci, wnuki), małżonek, oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Mając jednak na uwadze kolejność dziedziczenia, którą regulują przepisy prawa spadkowego, w praktyce uprawnionymi do zachowku mogą być jednocześnie tylko zstępni oraz małżonek, albo małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Tym samym, nigdy nie zajdzie sytuacja, w której uprawnionymi byliby jednocześnie zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, a także zstępni oraz rodzice spadkodawcy. Tytułem przykładu, gdyby spadkodawca pozostawił po sobie dzieci, małżonka oraz rodziców, a spadek zostałby zapisany w testamencie tylko małżonkowi, to uprawnionymi do zachowku byłyby tylko dzieci.
Jak spisać testament bez prawa do zachowku?
W przypadku gdy spadkodawca chce pozbawić uprawnionych prawa do zachowku, może skorzystać z instytucji wydziedziczenia. Przepisy prawa spadkowego przewidują jednak ograniczony katalog przesłanek, które uprawniają spadkodawcę do takiej decyzji. Należą do nich:
- uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy – ustawodawca posługując się terminem „uporczywe” podkreśla, że zachowanie spadkobiercy powinno być długotrwałe – innymi słowy jednorazowe zachowanie w tym przypadku spadkobiercy nie będzie stanowić podstawy do wydziedziczenia. Ponadto spadkobierca decydując się na takie zachowanie, musi mieć świadomość tego, że działa sprzecznie z zasadami współżycia społecznego i to wbrew woli spadkodawcy, a mimo to decyduje się na takie działanie.
- dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci – w tym przypadku mentalność spadkobiercy również ma znaczenie, bowiem ustawodawca zaznacza, że chodzi tu o przestępstwo umyślne. Jeśli chodzi o pojęcie najbliższych osób, warto wiedzieć, że nie chodzi tu wyłącznie o więzi rodzinne – to indywidualne okoliczności danej sprawy pozwalają określić krąg najbliższych spadkodawcy osób. Może to być np. przyjaciel.
- uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych- charakter i zakres obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy może się różnić w zależności od tego czy uprawniony do zachowku jest małżonkiem, czy rodzicem spadkodawcy. Tytułem przykładu wskazać można, że jako przesłanki wydziedziczenia wymienia się np. brak zainteresowania w chorobie, czy też zerwanie z nim kontaktów, przy czym zachowania te, podobnie jak w pierwszym omówionym przypadku, muszą mieć charakter uporczywy.
W pierwszej kolejności należy podkreślić, że wydziedziczenie nie następuje poprzez pominięcie danej osoby w testamencie – jest to testament negatywny, który nie wywołuje takich skutków jak wydziedziczenie. Aby wydziedziczenie było ważne, testator musi dokładnie określić osobę wydziedziczoną, a także wskazać dokładnie przyczynę wydziedziczenia.
Testament bez prawa do zachowku
Chcąc pozbawić uprawnionych zachowku, można także rozważyć zawarcie umowy o zrzeczenie się dziedziczenia. Rozwiązanie to może być przydatne np. w sytuacji, gdy zachowanie przyszłego spadkobiercy nie mieści się w katalogu przesłanek wydziedziczenia. Niemniej skorzystanie z tego dobrodziejstwa (zwłaszcza w sytuacji konfliktowej) może być utrudnione, bowiem polega ono na zawarciu umowy między spadkobiercą ustawowym, a przyszłym spadkodawcą. A zatem w tym przypadku spadkobierca musiałby być zgodny ze spadkodawcą co do zawarcia tej umowy.
Do instytucji, które pozbawiają uprawnionych zachowku należy również niegodność dziedziczenia. Spadkobierca może być uznany za niegodnego, jeżeli:
- dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
- podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
- umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
Jak widać przesłanki uznania spadkobiercy za niegodnego nieco różnią się od podstaw wydziedziczenia. Ponadto, warto wspomnieć, że wydziedziczenie jest świadomą decyzją spadkodawcy, podczas gdy decyzję o zastosowaniu instytucji niegodności dziedziczenia podjąć może tylko sąd na podstawie żądania pozostałych spadkobierców.
Jak przepisać dom bez prawa do zachowku?
Na wstępnie wspomniano, że zachowek należy się nie tylko wtedy, gdy spadkodawca pominie w treści testamentu spadkobierców ustawowych ale także w przypadku, gdy spadkobierca poczynił za życia darowizny, które znacznie uszczupliły wartość spadku. Mowa tutaj o m.in. sytuacji, kiedy spadkobierca nie pozostawił po sobie testamentu, a jeszcze za życia przepisał np. cały swój majątek (bądź znaczną jego część) na jedno z kilku dzieci. W takiej sytuacji osobom, które były powołane do dziedziczenia ustawowego, ale nie dostały żadnego spadku (bądź dostały go w znacznie mniejszym zakresie) również przysługuje prawo do zachowku.
Kluczowe w tym kontekście pojęcie to substrat zachowku, na podstawie którego oblicza się wysokość zachowku. Do substratu zachowku wlicza się m.in. darowizny poczynione maksymalnie 10 lat wstecz na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Z kolei darowizny dokonane na rzecz osób będących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku będą uwzględniane przy zachowku niezależnie od tego kiedy zostały dokonane. Tytułem przykładu: gdyby przyszły spadkobierca (który ma syna i córkę) przekazał nieruchomość w drodze darowizny tylko i wyłącznie synowi na 15 lat przed śmiercią, to córka będzie mogła domagać się zachowku od swojego brata.
Jest jednak jedno rozwiązanie, które w takim przypadku pozwala uniknąć konieczności płacenia zachowku. Chcąc przepisać dom na konkretną osobę i mieć pewność, że spadkobiercom nie będzie przysługiwało prawo do zachowku, warto rozważyć umowę o dożywocie. W przypadku, gdy przekazanie nieruchomości nastąpi w drodze takiej umowy, jej wartość nie będzie uwzględniana przy zachowku. Umowa o dożywocie sprowadza się do tego, że nabywca w zamian za przeniesienie własności nieruchomości zobowiązuje się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie.
